De Bergrede in breed perspectief

Carl Heinrich Bloch (1834-1890)

De Bergrede van Jezus is geen standaard preek voor een gewone zondagmorgen. Nee, het is een complex en explosief verhaal dat ons door de evangelisten wordt verteld. Een overweldigende symfonie van gedachten die ons hart raakt. Voor christenen en niet-christenen een ijkpunt voor de centrale boodschap van Jezus. Kunnen wij ons er echt door laten inspireren? Of legt Jezus de morele lat te hoog?
Voor niet-christenen is het een puzzel dat dit intrigerende betoog in de Bijbel staat. Tal van pogingen zijn gedaan om de Bergrede los te weken van een christelijk-theologische context. Maar komen christenen wellicht ook niet in de verleiding om water bij de misschien al te sterk gevoelde wijn te doen?

Meer dan eens kom ik op internet artikelen tegen over het streven, alsmede over de daarbij gevoelde onmacht, om het evangelie in het dagelijks leven handen en voeten te geven. Hoe geven we in de meest brede zin, vorm aan de 'praxis' van het geloof? Of anders gezegd, hoe maken we de boodschap van Jezus Christus maatschappelijk relevant?

Zowel christenen als niet-christenen weten zich voor het zoeken naar antwoorden op dergelijke vragen geïnspireerd door de Bergrede van Jezus.

De Bergrede biedt een arsenaal aan gedachten voor een stevig gesprek over ethiek, christelijke religiositeit en maatschappelijke verhoudingen op wereldschaal. In de meest brede zin: wie kan de schrijnende verschillen verdedigen, zo men dat al zou willen, tussen de rijke westerse wereld en de postkoloniale oorlogsgebieden elders op deze wereld? Van een derdewereld kunnen we tegenwoordig niet meer te spreken, want volksstammen elders in die landen zijn inmiddels vele malen rijker dan menig bevolkingsgroep in de westerse wereld. De macht van olie (Shell in Nigeria, maar ook de beide Irak oorlogen) en onze ongelimiteerde materiële behoeftes (grondstoffen voor mobieltjes, maar ook afvaldumping met asbest), komen door de woorden van Jezus in de beklaagdenbank. De lijst met mogelijke voorbeelden is ongelimiteerd.

En hoe zit het met ethische kwesties als abortus en euthanasie, huwelijkstrouw, persoonlijke integriteit en de hedendaagse individualisering in kerk en maatschappij? Oplossingen voor al deze probleemgebieden zijn, voor een ieder acceptabel, niet zomaar voorhanden. Er moet een wilsbesluit zijn, van kerk en individu, in navolging van de woorden van Jezus, om zich af te keren van dwaalwegen. En om zich toe te keren tot de geloofsgemeenschap rondom Jezus. Hoe dat vorm te geven, wordt in de Bergrede weliswaar aangereikt, maar voor velen niet concreet uit de doeken gedaan. Verstaan wij de taal van de evangelisten nog wel? Laten we in ieder geval niet te snel een interpretatie omarmen van politieke oplossingen alleen. Persoonlijk falen enerzijds en collectief machtsstreven anderzijds mogen geen excuus zijn om de woorden van Jezus te negeren, dan wel te verdraaien. Onze eigen 'wereldse' levensstijl kan een grote hinderpaal zijn om de Bergrede tot ons te laten spreken. De maatschappij als geheel bestaat uit vele onwenselijke hiërarchische structuren van macht. Ook die staan een goed verstaan van de Bergrede en een betere wereld in de weg. Dit zou ons na lezing van de Bergrede, naar mijn bescheiden mening, op zijn minst duidelijk moeten worden.

Toch nog iets over de politiek. In het Nederlands Dagblad van 23 mei 2009 staat een lang interview met Frits Bolkestein over zijn zorg over het gebrek aan een bezielend verband van het verenigde Europa, dat steeds meer verwijderd raakt van zijn christelijke oorsprong. Bolkestein noemt zichzelf met onverholen trots een cultuurchristen. Uit onderzoek zou blijken (Universiteit van Tilburg) dat er geen set van gezamenlijke Europese waarden is. Bolkestein verdedigt echter de legitimiteit om te spreken over joods-christelijke waarden. Een citaat:

"Ik vind het terecht dat er over joods-christelijke waarden gesproken wordt, omdat jodendom en christendom nauw verbonden zijn met de Europese geschiedenis. En je kunt die joods-christelijke waarden ook best concreet maken, hoewel dat afhankelijk is of je ze horizontaal of verticaal invult. Horizontaal kun je aan de Bergrede denken en aan het zich inzetten voor de naaste. Ontwikkelingssamenwerking komt uit het christendom voort, hoewel ik daar zelf wel kritisch op ben. Verticaal – en dat is in mijn ogen meer een paulinische variant, maar ik ben slechts een halve theoloog – betekent het christendom het geloof dat Jezus geboren is met het vooropgezette doel om voor de zonden van de mensen te sterven. Verder hebben de Tien Geboden en het christelijke liefdesgebod onze cultuur natuurlijk gestempeld."

Zie: http://www.nd.nl/artikelen/2009/mei/22/bolkestein-moslims-geen-recht-op-eigen-scholen

In diezelfde zaterdageditie (ND) stond een scherpzinnige column van Wim H. Dekker over het vrijheidsbegrip in relatie tot het politiek-liberale gedachtengoed. Bij Dekker komt de apostel Paulus gelukkig stukken beter uit de verf dan bij Bolkestein. Een citaat:

"De apostel Paulus verbindt vrijheid nadrukkelijk met waarheid, gerechtigheid en gemeenschap. Het individu ontleent zijn betekenis aan het lichaam van Christus. Van oudsher waren politieke ideologieën als het socialisme en het liberalisme zich ook bewust van de relativiteit van het individu. Het persoonlijke heeft waarde, maar een groot deel daarvan wordt bepaald door de bijdrage van het individu aan het geheel. De aanhangers van het nieuwe vrijheidsbegrip kunnen daar niet zoveel mee. Mensen als Verdonk, Wilders of Berlusconi hebben begrippen als waarheid, gerechtigheid en gemeenschap geschrapt uit hun woordenboek. Alles en iedereen wordt in dienst gesteld van de eigen narcistische wil."

Zie: http://www.nd.nl/artikelen/2009/mei/22/-personalityis-wat-wij-zoeken-/

Vooral het eerste citaat laat zien, dat er in de beleving van velen een spanningsveld zit tussen Paulus versus Jezus met betrekking tot leer en leven, of anders gezegd tussen christelijke theologie en Joodse levenswijsheid. Maar let op, dat is slechts een schijntegenstelling. In al zijn gegeven wijsheid zoekt ook Paulus continu naar de weg van Jezus. In dit verband wil ik een reactie citeren van Jos Strengholt, eerder gegeven op deze site:

"...ik denk dat er helemaal geen 'stress' is tussen Jezus en diens apostelen. Ten eerste, het waren de apostelen zelf die de evangeliën te boek stelden. Zou wel heel dom van ze zijn als ze daarin een andere Jezus presenteerden dan die ze zelf verkondigden.
Maar een inhoudelijker reactie - juist nu ik bezig ben een korte prekenserie voor te bereiden over Mattheus 5, valt me weer extra op, dat van alles wat Jezus daar zegt op ethisch gebied, de apostelen echt precies hetzelfde zeggen. Daar is geen breuk of naad te ontdekken.
Dus als je al zegt dat Jezus een lieve ethiek preekte, waar de apostelen een theologie van maakten, volgens mij zit je dan glad mis. De apostelen preekten dezelfde ethiek.
En om Jezus als een zedeprediker voor te stellen, een zondagsschoolleraar, dat is OOK een miskenning van wat hij leerde. Want hij onderwees zeer duidelijk theologie - en hoe kan iemand ontkennen dat hij onderwees dat hij lijden moest omwille van de mensheid? Hij is daar zo klip en klaar over.
Als je de woorden van Jezus in hun Joodse context leest, dan is zeer duidelijk dat hij spreekt over theologie. Hij neemt continue stelling over vragen als wie God is, wie behouden wordt, etc."
Met dank aan Jos voor zijn heldere toelichting.

De Bergrede is als de negende symfonie van Antonín Dvořák en de negende symfonie van Ludwig van Beethoven. Deze beide wereldberoemde composities verwonderen ons intens en brengen ons in hemelse vervoering. Tegelijkertijd daagt de Bergrede ons uit en maakt ze zelfs onrustig, want ontegenzeglijk overtuigt deze preek je ook van je eigen falen en onvermogen. Zoals genoemde composities je doen verlangen naar een nieuwe wereld en mondiale broederschap, zo opent de Bergrede ons een wijds perspectief van een vernieuwde wereld en een samenleving zonder haat en geweld. Een paradijs dat in al zijn hemelse pracht tegelijkertijd herkenbaar aards is. En te midden van die overweldigende ervaring van persoonlijke bezinning worden we uitgenodigd om bij Jezus te komen en onder Zijn gehoor ons te laten inspireren.

Tot besluit een prachtig getuigenis van een Amerikaanse soldaat met betrekking tot een 'awakening' van de realiteit van de Zaligsprekingen: Reflections on the Beatitudes from the jungles of Vietnam.